Türk atlı okçu teçhizatı: Türk oku yapımı

Türk-Osmanlı oku nasıl yapılır?

Atlı okçu atalarımızın savaş alanlarında gösterdiği başarılar hem yabancı hem Osmanlı kaynaklarıyla belgelenmiştir. Atlı okçu ve yaya okçu birliklerimizin üstünlüğü birçok kez kompozit Türk yayının üstünlüğü ile anlatılıyor. Ancak Türk savaş oklarının üstünlüğünden pek bahsedilmiyor. İnsan basit zannetse bile burada da birçok sır yatıyor. Özet bir karşılaştırma ve özellikleri sıralayalım. Osmanlı savaş okları diğer milletlerin oklarına nazaran (örn. İngiliz):

• Hafif, 28-32 gram civarı. 
• Kısa. uzunluğu ise 68-73 cm civarı 
• Daha yüksek spine'a sahip 
• Endamlı
• Yelekler/tüyler uzun ve yassı. Yelekler gez başlangıcına kadar uzuyor
• İnanılmaz süslenmiş olabiliyor
• Temren dibi pirinç/boynuz rondelalar veya sinir ile sağlamlaştırılıyor
• Temreni iğneli, üstten geçme değil

Ahşap
Osmanlı, savaş okları için genelde çam kullanırdı. Ben 'Carol Archery'den satın aldığım saz telli çam şaftlar kullandım (Scots pine Carol archery: http://www.carolarchery.com/carolarrws.html).
Kerestecilerden aldığım çıtalarla çok uğraştım (kuruttum, fırınladım vs) ama sonunda istediğim yüksek spine'ı hiç vermedi. (Spine hakkında daha çok bilgi: http://www.eastonarchery.com/company/faq). En uygunu Carol teyzenin çam çıtaları çıktı. Çıtaların spine'ını 80 librelik yayıma göre seçtim, yani çıtalar oldukça sert. Cedar yani sedir çıtalardan da çok iyi ok yaptım ama bu defa müze örneklerine daha çok benzesin dedim, ecdad çünkü çam kullanıyordu.

Çam şaftın delinmesi

İlkönce matkap ile okluk çubuğu deliyorsunuz, en zor işlemlerden biri bu. Deliğin tam ortada olması lazım.Çıtayı önceden ok uzunluğuna göre kesmiyorsunuz, hata yaparsanız çıtanın diğer ucunu kullanabilirsiniz. Matkap yerine hızı ayarlanabilir dremel tavsiye ederim. Deliği delerken şaftı azar azar döndürmek deliğin tam ortada olmasına yardımcı oluyor. Delik temren iğnesinden 1cm gibi kısa olmalıdır. Son 1 cm'i oku yukarıdan ahşap tahtaya bırakarak çekiçliyorsunuz. Bu işlemde dikkat edin yoksa şaft ucunu çatlatabilirsiniz.

Temren
Temrenler için demircinize gidiniz. Ucu sertleştirilmiş yüksek karbon zırh delici savaş temrenleri kullandım.
Bu gördükleriniz 6-8 gram gibi değişiyor. Osmanlı savaş temrenleri daima iğneli olur. Ünsal Yücel'in kitabında 'temrenleri ateşte kızdırıp çıtaya sokuyorlar' dese bile demirci arkadaşımız Michael Sodja bu ısıtma işleminin daha önceki sertleştirme işlemini bozacağını söyledi. Balık veya hayvan tutkalı ile temrenleri çıtaya sıkıştırıyorsunuz ve bekletiyorsunuz. (Resimde en üstte deve kemiğinden çavuş oku da görünmektedir)

Temrenler şafta takılıp tutkallandı

Endam
Türk/Osmanlı oklarında farklı endam çeşitleri görülüyor, yani belli bir ayara göre ok çıtasının iki ucuna doğru incelmesi. Tarzı has, Şem endam ve kiriş endam. Savaş oklarında genelde tarzı has görünüyor. Şaftlara endamı eğe ve zımpara ile verebiliyorsunuz veya bir miyane ile.
Örnek ölçüler:

• Temren dibi 0,78 cm, 
• Şaftın ayak tarafından 15cm: 0,88 cm
• Gezin en ince yeri 0,73 cm

Gezler
'Adi gez' yapmaya karar verdim. Bu terim sizi yanıltmasın, bugün birçok kişi bunun şaft sonunda basit bir kertik açmak olduğunu zannediyor. Testere ile gez yerini açtım sonra yavaşça eğeler, dremel ve zımparalarla istediğim forma getirdim. Formu önemli. Kirişin oturduğu yer geniş olup gezin sonuna doğru bu biraz azalıp sonra gez dudakları yine açılıyor.

Tutkal
Tutkal olarak hayvan tutkalı/boncuk tutkal (pearl glue, hide glue) veya balık tutkalı kullanıyorsunuz. Sinir ile beraber kullanılacağı için hayvan tutkalı olması gerekiyor. Boncuk tutkalı geceden ıslatıyorsunuz, bir ölçü tutkala bir ölçü su koyuyorsunuz. Kısık ateşte ısıtıyorsunuz ve karıştırıyorsunuz. Bu pis kokuya bir müddet sonra alışacaksınız :) Kaynatmamaya dikkat edeceksiniz, yüksek ısı tutkal içindeki kollagen adı verilen proteini denatüre edip (doğasını bozup) yapışma özelliğini azaltır.

Sinir
Dananın tendon sinirlerini kurutuyorsunuz ve çekiç ile dövüp pisliklerini temizliyorsunuz. Sırt tendonu bu işlem için pek uygun değildir. Yaşar Metin Aksoy abimiz bu işlemi gösteriyor:

Çıkardığınız lifler ince, hafif ve ipek gibi çıkana kadar lifleri ayırmaya devam ediniz. Kolay gözüken işlem çok uzun sürüyor ve biraz can sıkıcı. İyi ki yay yapımına başlamadım, yay yapımında çok daha fazla sinir gerekiyor..

Ayıklanmış sinir

Sinirleri geceden suda bırakıyorsunuz, bunlar gevşiyor ve uzuyor. Sinir liflerini tek tek alıp ısıttığınız tutkala batırıp resimdeki gibi temrenin ucuna doğru 3-5cm sarıyorsunuz ve kuruması için bekletiyorsunuz. Çavuş okuna sinir gerekmiyor. Fotoğraflarda görüldüğü gibik kuruyunca bu sinir/tutkal tabakasının ince zar gibi olması gerekiyor. Lifleri üst üste getirip potluk oluşmaması gerekiyor.

Sinir sarılmış şaftlar

Sinir sarılmış gezler

Ertesi gün aynı işlemi gezler için yapıyorsunuz ve gezin dörtte üçünü (hatta tümünü) sinir ile sarıyorsunuz. Tutkalın kuruması bir iki gün sürebilir. Kuruduktan sonra jilet ile gezin kiriş girecek yerini kesiyorsunuz.

Sinir sarılmış şaftlar

Boyama ve cila
Osmanlı okları dünyanın en güzel süslenmiş oklarıdır. Sahibinin rütbe ve statüsünün işareti olduğu gibi farklı okçuların oklarını ayırt edebilmek için de yapılmıştır. Boyamayı, renkleri ve tarzı müze örneklerine uyarak yaptım. Ayak kısmını kırmızı, gez tarafını arada altın renk olmak üzere kırmızı ve mavi ile boyadım. Yeleğin bittiği yerde altın boya kullandım. Akrilik boya kullandım.

Sinir sarılmış şaftlar boyanıyor

Cilalanmış şaft

Boya da kuruduktan sonra boyanın ve ahşabın korunması için cila kullanılması gerekiyor. Cila olarak balık veya hayvan tutkalı kullanabilirsiniz. Ben yat verniği kullandım. Yat verniği esnek olduğu için çatlama olmuyor. Boyama ve cila işlemi tutkal iyice kuruduktan sonra yapılması gerekiyor.

Yelekler
Yelek olarak beyaz kaz tüyü kullandım. Tam boy satın alıp kendim kısalttım. Uzunluğu 16cm. Tüyün kamışımsı şeyin altında süngerimsi birşey var, İngilizler buna quill diyor. Bunu ya bıçak ile ayırıyorsunuz veya zımpara makinesi ile inceltiyorsunuz. Avrupa oklarında bu madde ayrılmaz iken Asya ekolü oklarda daima çıkarılır. Yelek formu olarak yine müzelerde bulunan Osmanlı oklarını örnek aldım. Tüyü kesmede kolaylık olsun diye örn. koli bandına yapıştırıp kesebilirsiniz.

Kaz tüyü

Sonra teker teker tüyleri şafta yapıştırıyorsunuz. Dikkat edilecek şey: Osmanlı oklarında ok kirişe takıldığında bir tüy üste bakar diğer ikisi alt yanlara, bugünün makaralı yaylarının yelek yapısı ile aynı. Diğer Avrupa oklarında bu farklıdır.

Yelekleme işlemi

Yelekleme işlemi

Bitmiş oklar

Bitmiş oklar

Osmanlı oklarının diğer bir özelliği de yeleklerin gez başlangıcına kadar gelmesidir.

Bitmiş oklar

Bitmiş oklar

Bitmiş oklar tirkeşte

Genel ölçüler:

• Okun uzunluğu temrenle beraber: 76cm
• Okun uzunluğu temrensiz: 73cm
• Çekiş mesafesi (gez kertiğinden temrensiz şaft bitiminie kadar): 71,5cm yani 28,1 inch
• Gez kertiğinin uzunluğu: 1,04cm
• Yeleklerin uzunluğu: 16cm
• Ağırlık: 34-38g
• Denge noktası: gez kertiğinden 43cm

Okların FOC (Front of Center) değeri

FOC değeri okun ön tarafında yüzde olarak ne kadar ağırlık olduğunu belirtir. Modern okçulukta normal bir FOC değerinin %7-10 civarı olması gerektiği söyleniyor. Denge noktası ne kadar önde olursa FOC değeri o kadar büyük olur. Denge noktası okun tam yarısındaysa bu değer 0 olur ve yarısından gerisindeyse FOC eksi olur. Menzil oklarında denge noktası daha gerilerde ve FOC negatif olabiliyor. Bu uzun mesafede daha dengeli olmasını sağlıyor.FOC hesabı için: (http://www.stickemarchery.com/stickemcart/archery-calculators.aspx)

FOC formülü:                                

FOC% = 100 x (A - L/2)

       L

L: ok uzunluğu (gez kertiğinden ölçülmüş)

A: Gez kertiğinden denge noktasına kadar mesafe

FOC= 100 x (43 - 75/2)  =  %7,33

75

Benim oklarımın denge noktası gez kertiğinden ölçüldüğünde 43cm'de.

Benim savaş oklarımda FOC %7 ve biraz düşük. Bu Osmanlı oklarına özgü hafif temren ve endamdan kaynaklanmaktadır.